kotlubaj

W i t o l d G o m b r o w i c z

BIESIADA U
HRABINY KOTŁUBAJ

Obsada: Hrabina Kotłubaj - Anna Kukułowicz, Markiza - Honorata Mierzejewska-Mikosza, Baron de Apfelbaum - Andrzej Mikosza, Narrator - Marek Trębiński

Reżyseria: Zeli Verdura

Scenografia: D

Muzyka: Z

Premiera: październik 2013

Spektakl nagrodzony II Nagrodą na Festiwalu Teatru FOTOgrafii w Olsztynie w marcu 2014 r.

r e c e n z j e

Opowiadanie Biesiada u hrabiny Kotłubaj zostało napisane w 1928 roku, podobnie jak Zbrodnia z premedytacją i Dziewictwo. Tekst został opublikowany po raz pierwszy w 1933 r., w zbiorze Pamiętnik z okresu dojrzewania w wydawnictwie Rój w Warszawie. Opowiadanie weszło do poprawionego i rozszerzonego tomu Bakakaj, który został opublikowany w 1957 roku przez krakowskie Wydawnictwo Literackie.

Witold Gombrowicz
(ur. 1904 r. - zm. 1969 r.)

Jeden z najwybitniejszych pisarzy polskich XX wieku - awangardowy prozaik, dramaturg i eseista. Potomek starej rodziny szlacheckiej.

Studia prawnicze w Uniwersytecie Warszawskim, filozoficzne i ekonomiczne w Paryżu. Przez krótki czas aplikant w sądach warszawskich. Następnie poświęcił się wyłącznie pracy literackiej.

W sierpniu 1939 roku wyjechał do Argentyny, gdzie zastała go wojna. Z początku pracował dorywczo, później w latach 1947-1953 w Banku Polskim w Buenos Aires. Stronił na ogół od polskiej emigracji, z którą się nie rozumiał i nie mógł zdobyć jej uznania. 1963 stypendium w Berlinie, po czym 1964 roku zamieszkał pod Paryżem i wreszcie w Vence na południu Francji, gdzie zmarł.

W 1967 roku otrzymał międzynarodową nagrodę Prix Formentor.

Międzynarodowe uznanie zyskał Gombrowicz pod koniec życia. Liczne przekłady na języki obce oraz inscenizacje w wielu teatrach na Świecie. Dzieła zebrane tom 1-10 (Paryż 1969-1990), Dzieła tom 1-10 (1986) w wydaniu krajowym.

„Kotłubaj” to autentyczne nazwisko starej kresowej szlachty, które figuruje w spisach arystokracji polskiej XIX i XX wieku. Gombrowicz prawdopodobnie wybrał to nazwisko ze względu na jego komiczne brzmienie, gdyż kojarzy się ono ze słowami „kocioł” i „kotłować”. Natomiast nadanie głównej bohaterce tytułu „hrabiny” to już inwencja pisarza.

W grotesce „Biesiada” hrabina Kotłubaj i jej goście jedzą, oczywiście, zwykłego kalafiora, podczas gdy chłopiec nazwiskiem Kalafior błąka się po polach, podchodzi pod okno pałacu i umiera tam w końcu z wyczerpania. Związek pomiędzy człowiekiem Kalafiorem a kalafiorem jarzyną jest czysto formalny i polega na brzmieniu nazwiska. Sens noweli zasadza się na tym, że głód i cierpienie biednego Bolka kalafiora dodają smaku arystokratom, jedzącym kalafiora-jarzynę. Tajemnicą, której tak długo nie domyśla się mój humanitarny jarosz, jest naturalne okrucieństwo wszelkiej arystokracji.

Opowiadanie „Biesiada u hrabiny Kotłubaj” omal nie uwikłało mnie w sprawę honorową – bo rodzina Kotłubajów gnieżdżąca się gdzieś na Litwie postanowiła wyzwać mnie na pojedynek za rozmaite igraszki wyczyniane w tym utworze z ich nazwiskiem. Ale prawdziwym źródłem mojej inspiracji nie byli oni, tylko znana podówczas w Warszawie filantropijno-estetyzująca dama, ordynatowa Marta Krasińska.
Witold Gombrowicz

"...Cóż za doskonała zupa i to bez żadnego mordu, ani trupa.

Jak zaznaczyłem, na przyjęciach piątkowych hrabiny mowa wiązana sama wypływała na usta w następstwie wyjątkowej harmonii i polotu tych zebrań - byłoby wprost niewłaściwością nie przeplatać rymem okresów prozy. Wtem - moje przerażenie!

- Baron de Apfelbaum, który, jako niezmiernie delikatny poeta i wybredny smakosz, był podwójnym wielbicielem uskrzydlonej gastronomii naszej gospodyni, nachyla się do mnie i szepce do ucha ze źle skrywanym wstrętem i ze złością - której nigdy się po nim nie spodziewałem:

Dobra byłaby ta zupa, gdyby kucharz nie był..."

"...Odparłem natychmiast, krygując się w miarę i połyskując gorsem fraka:

- Najpiękniejsza jest Miłość bez wątpienia, ona to nas opromienia, nas, ptactwo, co nie sieje, ani orze, wyfraczone baranki Boże.Hrabina podziękowała uśmiechem za nieskalane piękno tej myśli. Baron - jak rasowy rumak owładnięty duchem szlachetnej rywalizacji, podjął - przebierając palcami, siejąc iskry z drogich kamieni i sypiąc rymami, których kunszt on jeden posiadał:

- Piękna róża piękna - burza (itd.) lecz piękniejsze od nich jest uczucie litości. Patrzcie, biada! Na dworze deszcz wciąż pada! Plucha, wiatr, zimno panują już od trzech dni, nieszczęśliwi ubodzy i biedni - tak, łza współczucia, ten deszczyk litości oto sekret Piękna i szlachetności!..."

"...- Wszelako kucharz... Kucharz, niech państwo zważą, to człowiek z gminu, homo vulgaris, którego zadaniem jest przyrządzać wykwintne, wytworne potrawy - w tym tkwi jakiś niebezpieczny paradoks. Chamstwo wykwint przyrządza - cóż to znaczy?

- Zapach nadzwyczajny! - rzekła hrabina wdychając rozszerzonymi nozdrzami zapach kalafiora (nie czułem tego zapachu) i nie wypuszczając z rąk widelca, lecz wciąż migając nim żwawo.

- Nadzwyczajny! - powtórzył bankier i aby nie poplamić się masłem, zawiązał serwetę na gorsie. - Jeszcze odrobinę, jeśli wolno prosić, hrabino. Odżywam doprawdy po tej... hm... zupce... Mlam, mlam..."

"...Rzeczywiście, kucharzom nie można wierzyć. Miałem kucharza, który jak nikt przyrządzał makaron włoski - zajadałem się po prostu! I, proszę sobie wyobrazić, wchodzę kiedyś do kuchni i widzę w garnku mój makaron, który roi się - roi się po prostu! - a to były glisty - mlam, mlam - glisty z mego ogrodu, które łajdak podawał jako makaron! Odtąd nigdy nie zaglądam - mlam, mlam - do garnków!..."

- My, arystokracja - markiza dobrotliwie nachyliła się do mnie - hołdujemy wielkiej swobodzie obyczajów w najściślejszym kółku, a wówczas, jak to pan może słyszał, używamy nawet czasami gruboskórnych wyrażeń i bywamy frywolni, a nierzadko i swoiście ordynarni. Ale nie trzeba się zaraz przerażać! Trzeba się oswoić z nami!

- Nie jesteśmy tacy sthaszni - dorzucił baron protekcjonalnie - choć ohdynahyjność nasza thudniejsza jest do przyswojenia niż nasza wytwohność!

- Nie, nie jesteśmy straszni! - pisnęła hrabina. - Nikogo nie zjadamy żywcem!

- Nikogo nie zjadamy z wyjątkiem...
- Ophócz...!
- Fi donc, ha, ha, ha - wybuchnęli śmiechem, podrzucając w górę haftowane poduszki, a hrabina zaśpiewała:

- Tak, tak, wszystko - dobry smak! Wszystko - dobry gust! Aby raki były dobre, trzeba troszkę je pomęczyć, aby indyk był dość tłusty, trzeba troszkę go podręczyć czy znacie smak mych ust? Kto inny smak ma niż my, z tym nigdy nie będziemy per ty!

"...- Przepraszam, że przeszkadzam... Obiecała mi pani, hrabino, dedykować swoje triolety: „Gędzenia mej duszy”.

- Że jak? - spytała, nie słysząc, rozbawiona. - Że - co? Pan coś mówi?

- Przepraszam najmocniej - obiecała mi pani, hrabino, dedykować utwór „Gędzenia mej duszy”.

- A, prawda, prawda - odrzekła hrabina z roztargnieniem, lecz ze zwykłą sobie uprzejmością (zwykłą sobie? Czy inną? Czy nową do tyla, że policzek mój, zaiste, bez mego świadomego współudziału - nabrzmiał krwią) - i wziąwszy biało oprawny tomik ze stoliczka, nakreśliła od niechcenia na tytułowej stronicy kilka uprzejmych słów i podpisała: Hrabina Podłubaj..."

"...- Ależ Bóg, Bóg istnieje! - wyjąkałem w końcu, ostatkiem sił, szukając na gwałt jakiejś ostoi - Bóg istnieje - dodałem ciszej - gdyż imię Boskie rozległo się tak nie a propos, że nastąpiło milczenie i na twarzach ukazały się wszelkie złowróżbne oznaki, zwiastujące popełniony nietakt - i czekałem tylko, kiedy ukażą mi drzwi!

- A tak - odparł po chwili baron de Apfelbaum, druzgocąc mię w proch nieporównanym taktem. - Bug? - Bug istnieje - i wpada do Wisły!..."