Jeremi Wiśniowiecki
Jeremi Michał Korybut
Wiśniowiecki (ukr. Єремі́я-Миха́йло Корибут-Вишневе́цький,
zwany Jaremą lub Młotem na Kozaków) herbu Korybut (ur. 17
sierpnia 1612 w Łubniach, zm. 20 sierpnia 1651 w obozie pod
Pawołoczą) – książę na Wiśniowcu, Łubniach i Chorolu,
dowódca wojsk koronnych, wojewoda ruski od 1646, starosta
przemyski, starosta przasnyski w 1649 roku, starosta
nowotarski, hadziacki, kaniowski.
Ojciec króla polskiego Michała Korybuta Wiśniowieckiego. Syn
Michała Wiśniowieckiego, starosty owruckiego i córki
hospodara mołdawskiego Jeremiasza – Rainy Mohylanki.
Pierwotnie wyznawca prawosławia, przeszedł na katolicyzm.
Michał
Wiśniowiecki
ojciec Jeremiego
Wiśniowieckiego |
Raina Mohylanka
matka Jeremiego
Wiśniowieckiego |
Gryzelda Konstancja
Zamoyska
żona Jeremiego
Wiśniowieckiego |
Michał Korybut
Wiśniowiecki
syn Jeremiego
Wiśniowieckiego |
Anna
Wiśniowiecki
siostra Jeremiego
Wiśniowieckiego |
Aleksander Roman
Wiśniowiecki
brat Jeremiego
Wiśniowieckiego |
Jerzy Krzysztof
Wiśniowiecki
brat Jeremiego
Wiśniowieckiego |
|
|
|
|
|
W wieku 4 lat stracił ojca,
który zginął otruty przez prawosławnego kapłana należącego
do przeciwników osadzonego przez Polaków hospodara. Trzy
lata później zmarła matka Jeremiego Wiśniowieckiego.
Wychowywany był przez swego stryja Konstantego
Wiśniowieckiego. Kształcił się w kolegium jezuitów we
Lwowie, po którego ukończeniu przeszedł z prawosławia na
katolicyzm. Pomimo zmiany wiary, nie prześladował
prawosławia, nakazał m.in. otoczyć opieką cerkiew w
rodzinnym zamku, w której pochowani byli jego rodzice. Po
zakończeniu kształcenia w kolegium lwowskim wyjechał za
granicę. Przebywał m.in. w Rzymie i Padwie, a w 1630 r.
zapisał się do albumu uniwersytetu bolońskiego.
Wiśniowiecki odziedziczył dobra ziemskie na Wołyniu i
Ukrainie, które powiększył za swojego życia. Przeprowadził
także udane zasiedlenie słabo zaludnionych ziem na
lewobrzeżnej Ukrainie, osadzając na tych ziemiach
wielokrotnie więcej osadników niż przodkowie. W 1640 roku w
jego majątkach było łącznie 7603 domów, a pięć lat później –
38 000. Wiśniowiecki dobrze także dbał o ochronę majątku
przed najazdami tatarskimi, przekazywał pieniądze na
fundacje kościołów, cerkwi, miasteczek oraz na prawosławne i
katolickie szkolnictwo. Dodatkowo w lutym 1648 roku
Wiśniowiecki otrzymał od króla Władysława IV obszary wokół
porohów dnieprzańskich, na których znajdowała się główna
siedziba kozaków. Przez długi czas nie był intensywnie
zainteresowany sprawami publicznymi i angażował się w nie
głównie w przypadku bezpośredniego zagrożenia swoich
interesów.
Pierwsze doświadczenie wojskowe zdobywał w Niderlandach,
gdzie był obserwatorem oblężenia Maastricht w 1632 r. Po
powrocie do Rzeczypospolitej uczestniczył w kolejnych
kampaniach: w wojnie smoleńskiej (1633–1634) jako
podkomendny na czele regimentu piechoty i dragonów i w kilku
wyprawach wojennych na pograniczu polsko-moskiewskim,
dowodząc własnym wojskiem prywatnym, którego liczebność
podczas jednej z nich wyniosła 4 tys. żołnierzy. W latach
1637–1638 brał udział w tłumieniu powstania kozackiego
Dymitra Huni, podczas którego dowodził w mniejszych bitwach,
z których znamy dokładniej starcia pod Żołninem 13 czerwca
1638 r. W czasie tego powstania wraz z hetmanem Mikołajem
Potockim z powodzeniem oblegał tabor kozacki nad Starcem.
Walczył w wojnie z Tatarami w latach 1640–1646. W dniu 6
sierpnia 1643 roku nad Sułą pokonał Tatarów pod wodzą Omara
agi. Walczył też w bitwie pod Ochmatowem w 1644, gdzie
dowodził lewym skrzydłem.
W 1644 r. po fałszywej informacji o śmierci Adama
Kazanowskiego oblegał i podbił jego posiadłość w Rumnie, za
to został skazany na wygnanie. Po przedstawieniu mocnych
dowodów do Rumna, otrzymał wsparcie od sejmików i później od
Sejmu i króla. W styczniu 1646 r. nad Merlem, prowadząc do
boju 4 tys. żołnierzy, pobił ordę wracającą z Moskwy z
wziętą w jasyr ludnością. 4 kwietnia 1646 r. został wojewodą
ruskim, po Jakubie Sobieskim, który zwolnił ten urząd, gdy
został kasztelanem krakowskim po zmarłym 11 marca 1646
Stanisławie Koniecpolskim.
Był elektorem Jana II Kazimierza w 1648 roku z województwa
ruskiego, podpisał jego pacta conventa.
Odegrał znaczącą rolę w tłumieniu powstania Chmielnickiego
(1648–1651) (m.in. bitwa pod Konstantynowem). Jako jeden z
ostatnich wycofał się spod Piławiec (1648) do Lwowa.
Faktycznie dowodził obroną Zbaraża (1649) choć formalnie
dowódcą, z królewskiej nominacji, był regimentarz Andrzej
Firlej. Na sejmie 1649/1650 roku wyznaczony z Senatu na
komisarza komisji wojskowej lubelskiej, która zająć się
miała wypłatą zaległych pieniędzy wojsku. Przyczynił się do
zwycięstwa nad siłami kozacko-tatarskimi w bitwie pod
Beresteczkiem (1651), gdzie dowodził jazdą lewego skrzydła.
Dziedzic wielkich dóbr w województwie ruskim, wołyńskim i
przede wszystkim kompleksu dóbr łubniańskich w województwie
kijowskim na Zadnieprzu. Intensywnie kolonizował Zadnieprze.
Posiadał własną armię, której liczebność wahała się od 2000
do 6000 żołnierzy.
Wiśniowiecki zmarł w czasie kampanii wojennej w niedzielę 20
sierpnia 1651 roku w Pawołoczy. Młody wiek i śmierć po
nagłej, tygodniowej chorobie (maligna) wzbudziły podejrzenia
o otrucie, ale sekcja zwłok tego nie potwierdziła.
Wiśniowiecki chciał być pochowany w rodzinnym Wiśniowcu,
tamtejszy kościół był jednak zniszczony, wobec tego
pochowano go w krypcie klasztoru na Świętym Krzyżu.
W 1936 roku, kiedy opactwo przejęli oblaci, postanowili
otworzyć Kryptę Oleśnickich, gdzie pierwotnie spoczywał
książę. Ponieważ jednak nie dysponowano żadnymi dokumentami
pochówku, uznano za zwłoki Jeremiego ciało, spoczywające w
centralnie położonej trumnie. Już w okresie międzywojennym
ich autentyczność podważał biograf magnata, Władysław
Tomkiewicz, który argumentował, że ciało spłonęło w czasie
pożaru w 1777 roku. Badania sądowo-lekarskie z 1980
wykazały, że zwłoki należały do innej osoby, wyższej od
księcia i zmarłej w bardziej podeszłym wieku niż
Wiśniowiecki. Nie znaleziono też śladów autopsji, wykonanej
w XVII wieku; prawdopodobnie jednak osoba ta żyła w tym
samym okresie historycznym.
Jeremi Wiśniowiecki przeszedł z prawosławia na katolicyzm w
obrządku łacińskim w 1632 wbrew wyraźnemu zakazowi
(klątwie), jaki uczyniła mu za życia matka Raina
Wiśniowiecka (bliska krewna św. Piotra Mohyły, prawosławnego
metropolity kijowskiego).
Jeremi Wiśniowiecki cieszył się wielką popularnością wśród
szlachty, która widziała w nim obrońcę swoich tradycji,
patriotę oraz utalentowanego militarnego wodza. Uratował
życie wielu przedstawicielom szlachty z Zaporoża oraz Żydom.
Część owych Żydów rozpowszechniała później legendę kniazia
Jaremy. Żydowski kronikarz Natan Hannower pisał o jego roli
w ratowaniu uciekinierów z kozackiej pożogi:
"…niósł ich, jak na skrzydłach orlich, aż ich
przeprowadził dokąd chcieli. Gdy im groziło
niebezpieczeństwo z tyłu kazał im iść przed sobą, a gdy im
groziło z przodu, wówczas on maszerował przed nimi, jako
tarcza i puklerz, a oni za nim kładli się obozem..."
Z tego też powodu postać Jaremy jest idealizowana
przez współczesnych żydowskich historyków.
Postać Wiśniowieckiego została
wyidealizowana w Trylogii Henryka Sienkiewicza, jednak już
wśród XIX-wiecznych historyków książę budził kontrowersje,
głównie ze względu na bardzo brutalną formę sprawowania
władzy, która jednak umożliwiła mu przejęcie i utrzymanie
wielu kresowych posiadłości. Dużo wątpliwości budzi również
stosowana przez Jaremę polityka tłumienia powstania
Chmielnickiego, poprzez stosowanie okrutnych represji (m.in.
wbijania na pal), choć należy podkreślić, że ówczesne prawo,
np. za napad na drodze przewidywało łamanie kołem,
ćwiartowanie żywcem lub właśnie wbicie na pal. Jeremi
wykonywał na Kozakach kary przewidziane ówczesnym prawem dla
rozbójników, uznając, że na nie zasłużyli. Należy
jednocześnie zwracać uwagę, że Jeremi jak surowo karał za
bunt, tak sowicie wynagradzał za lojalność. Niejednoznaczne
są oceny zdolności wojskowych Jaremy. Jasienica odmawiał mu
talentu dowódczego, Widacki – przyznawał. W 2018 ukazała się
powieść biograficzna ustosunkowująca się do postaci księcia.
|