Elżbieta Łokietkówna
Elżbieta Łokietkówna (ur. 1305r.,
zm. 29 grudnia 1380r. w Budzie) – królewna polska,
królowa węgierska, regentka w Polsce w latach 1370r.–1375r.,
1376r.–1377r. i 1378r.–1380r. z dynastii Piastów.
Córka Władysława I Łokietka i Jadwigi, córki księcia
kaliskiego Bolesława Pobożnego. Żona króla Węgier Karola
Roberta. Matka króla Węgier i Polski Ludwika Węgierskiego.
Babka króla Polski i wielkiej księżnej
litewskiej Jadwigi oraz króla Węgier Marii Andegaweńskiej.
Siostra króla Polski Kazimierza Wielkiego.
Władysław I
Łokietek
ojciec Elżbiety
Łokietkówny |
Jadwiga
Bolesławówna
matka Elżbiety
Łokietkówny |
Kunegunda
Łokietkówna
siostra Elżbiety
Łokietkówny |
Kazimierz
III Wielki
brat Elżbiety
Łokietkówny |
Stefan
brat Elżbiety
Łokietkówny |
Jadwiga
siostra Elżbiety
Łokietkówny |
Władysław
brat Elżbiety
Łokietkówny |
Ludwik Węgierski
syn Elżbiety
Łokietkówny |
|
|
|
|
Źródła nie zachowały dokładnej daty, zarówno dziennej, jak i
rocznej urodzin Elżbiety. Data urodzenia może wahać się
między 1298r. a 1306r., jednakże zapewne, jak stwierdza Jan
Dąbrowski urodziła się w 1305r. lub 1306 roku, czyli po
powrocie Łokietka do Polski. Brak też informacji, gdzie
przyszła na świat. Być może był to Radziejów, gdzie ukrywała
się jej matka, gdy jej ojciec został wygnany z Polski. Imię
otrzymała po swojej ciotce Elżbiecie,
żonie Henryka
V Brzuchatego,
córce Bolesława
Pobożnego.
Wychowywała się na dworze matki, zapewne wpływ na jej
wychowanie miały klaryski ze Starego
Sącza.
Świadczy o tym wspieranie zakonu, zarówno klasztoru na
Węgrzech, gdy tam przebywała, jak i polskiego zgromadzenia w
trakcie sporu klarysek z biskupem krakowskim o dziesięcinę w
1362r. One także nauczyły ją czytać po łacinie.
W końcu czerwca 1320r.
Elżbieta wyruszyła na Węgry wraz z licznym orszakiem. Już w
Nowym Sączu oczekiwali na nią panowie węgierscy, z którymi
spotkała się 1 lipca. W Bardiowie spotkała się z królem
Węgier Karolem Robertem, który wyjechał na spotkanie
przyszłej żony. Oboje ruszyli do Budy, gdzie 6 lipca 1320r.
odbył się ich ślub. Po nim nastąpiła w Białogrodzie
koronacja młodej królowej, dokonana przez biskupa weszpremskiego, dawnego prepozyta spiskiego, Henryka.
Małżeństwo to było efektem polityki Władysława Łokietka,
który dotychczas nie mógł czuć się bezpiecznie na tronie
polskim. Pretensje do sukcesji po Wacławie II wysuwał król
Czech Jan Luksemburski. Zagrożeniem dla Polski był
także zakon krzyżacki. Poprzez związek Elżbiety z monarchą
węgierskim Władysław Łokietek zyskiwał cennego sojusznika.
Wraz z tym małżeństwem zapoczątkowany został okres
współpracy polsko-węgierskiej w polityce międzynarodowej.
Elżbieta była trzecią żoną króla Węgier. Pierwszą była
księżniczka bytomska Maria, poślubiona w 1306 r. Małżeństwo
to trwało jedenaście lat i było przypuszczalnie bezdzietne.
Zakończyła je śmierć Marii 15 grudnia 1317r. Rok później
Karol Robert ożenił się z Beatrycze, siostrą króla Czech
Jana Luksemburskiego. Druga małżonka węgierskiego monarchy
zmarła po roku w trakcie porodu. Również jej dziecko nie
przeżyło czasu narodzin.
Kiedy Elżbieta została królową węgierską, na Węgry zaczęli
przybywać książęta
piastowscy z
nadziejami na zrobienie karier. Największą zrobił Władysław
Opolczyk,
który w latach 1367r.–1372r. sprawował urząd palatyna,
po czym przeniesiony został na Ruś
Halicką,
gdzie pełnił urząd wielkorządcy. Bracia pierwszej żony
Karola Roberta, Marii,
uzyskali wysokie godności kościelne. Bolesław w
latach 1321r.–1328r. pełnił funkcję arcybiskupa ostrzyhomskiego,
natomiast Mieszko
bytomski w
latach 1328r.–1334r. był biskupem nitrzańskim, zaś przez
następne dziesięć lat biskupem weszpremskim. Siostra
Władysława Opolczyka, Kunegunda, wstąpiła do założonego
przez Elżbietę zakonu klarysek w Starej
Budzie.
Tam też swoje życie spędziła córka Władysława, Kinga. Dzięki
Elżbiecie doszło do zawarcia w 1335r. małżeństwa między
córką księcia
gniewkowskiego Kazimierza
III, Elżbietą,
a banem
Bośni Stefanem
Kotromaniciem.
Zrodzona z tego związku córka, także Elżbieta,
w 1353r. została drugą żoną jej syna, króla
Węgier, Ludwika,
a w latach 60. i 70. XIV w. wydała na świat trzy lub cztery
córki węgierskiego monarchy, m.in. Marię i Jadwigę.
Również dzięki Elżbiecie doszło do zaślubin Anny, córki księcia
oświęcimskiego Władysława
I,
z wojewodą siedmiogrodzkim i jednym z najwyższych ówczesnych
dostojników węgierskich Tomaszem Szécsényim. Oprócz Piastów
przybywało z Polski na Węgry wielu rycerzy i duchownych,
którzy dzięki wstawiennictwu Elżbiety zdobyli wysokie urzędy
świeckie i duchowne. Jednym z nich był rycerz Mroczko, który
z czasem awansował do urzędu koniuszego królowej.
17 kwietnia 1330r. na zamku w Wyszehradzie doszło
do zamachu na rodzinę królewską. Podczas obiadu, do którego
zasiedli Karol Robert, Elżbieta oraz dwóch synów: Ludwik
i Andrzej, do jadalni wpadł jeden z węgierskich
możnowładców, Felicjan Zach, i uzbrojony w miecz zaatakował
króla i królową. Karol Robert został ranny w rękę, natomiast
Elżbieta straciła cztery palce. Czeski kronikarz Benesz z
Pragi zanotował, że monarcha węgierski miał się w czasie
napadu schować pod stół, dzięki czemu nie doznał większych
obrażeń. Napastnika powstrzymał dopiero podczaszy królowej,
Jan, który śmiertelnie go ugodził.
Zemsta na rodzinie Zachów była okrutna. Poćwiartowane ciało
Felicjana Zacha zostało rozesłane do wielu węgierskich
miast, zaś jego głowa zawisła na bramie wjazdowej
wyszehradzkiego zamku. Jego córce, znanej z urody Klarze,
obcięto nos, wargę i palce u obydwu rąk. Na ścięcie skazano
wszystkich męskich potomków rodu aż do trzeciego pokolenia.
Niektórzy z nich przed strasznym wyrokiem uciekli do Polski.
Przyczyn napadu Felicjana Zacha przez wiele lat upatrywano w
gwałcie, jakiego na Klarze miał się dopuścić brat Elżbiety,
królewicz polski Kazimierz, który na dworze węgierskim
przebywał na przełomie lat 1329/1330r., zabiegając o pomoc
wojskową przeciw Krzyżakom. O tym wydarzeniu w
swojej kronice wspomina Jan Długosz.
Po śmierci Karola Roberta 16 lipca 1342r. Elżbieta zaczęła
odgrywać większą polityczną rolę. W 1343r. zmarł król
Neapolu, Robert I Mądry, z neapolitańskiej
linii Andegawenów. Jego wnuczką była Joanna,
narzeczona Andrzeja, syna Elżbiety. Zgodnie z wolą zmarłego
tron neapolitański miał przypaść na równych prawach obojgu
narzeczonym. Nie zgodziła się na to Joanna, która znalazła
poparcie wśród neapolitańskiego możnowładztwa. Elżbieta
postanowiła zatem udać się do Włoch, aby wystarać się o tron
dla swego syna. Z Wyszehradu Elżbieta wyruszyła 8 czerwca,
zaś do Neapolu dotarła 24 lipca. W sierpniu toczyła rozmowy
na dworze neapolitańskim w sprawie szybkiej koronacji
Andrzeja. Wyprawiła również do Awinionu poselstwo w celu
uzyskania zgody papieża Klemensa VI.
Oczekując na odpowiedź, Elżbieta udała się w pielgrzymkę
do Rzymu, podczas której była serdecznie witana przez
okoliczną ludność. Gdy przybyła do Rzymu została powitana
przez przedstawicieli dwóch potężnych rodów: Colonnów i
Orsinich, którzy stali po przeciwległych brzegach Tybru, zaś
przed bazyliką watykańską przywitali ją kardynałowie, którzy
wówczas przebywali w mieście. W trakcie pobytu w Wiecznym
Mieście Elżbieta hojnie obdarowała liczne kościoły i
klasztory, które odwiedziła. Bazylice watykańskiej
podarowała m.in.: przeznaczone dla głównego ołtarza
kobierzec ozdobiony dziewięcioma haftowanymi wizerunkami
świętych i obrus z grubego, czerwonego jedwabiu. Ofiarowała
także dwie białe komże i humerały z cortiny ze złotymi
frędzlami. Aż dwukrotnie wstąpiła do kaplicy Sancta
Sanctorum na Lateranie, aby podziwiać chustę św. Weroniki.
Jednak głównym powodem podróży do Rzymu było przekupienie
znacznymi ofiarami papieża i kardynałów, aby wyrazili zgodę
na koronację Andrzeja. Napór żebraków sprawił, że Elżbieta
po trzech dniach musiała wyjechać z miasta.
19 stycznia 1344r. papież zgodził się na koronację Andrzeja.
Jednakże nie doszło do niej, gdyż w nocy z 18 na 19 września
1345r. został on zamordowany. O współudział w morderstwie Andegaweni węgierscy oskarżyli jego żonę, Joannę. Pomiędzy
Węgrami a Neapolem wybuchła wojna, jednakże dwie wyprawy
włoskie króla Węgier Ludwika w latach 1347r. i 1350r. nie
zakończyły się powodzeniem.
W 1357r. Elżbieta w towarzystwie znacznego orszaku
liczącego siedmiuset rycerzy odbyła podróż do Niemiec. Razem
z nią podróżowało wielu Piastów i książąt Rzeszy.
Przez Pragę Elżbieta 20 maja 1357r. udała się do Marburga,
gdzie wraz z parą cesarską, Karolem IV i Anną, nawiedziła
grób św. Elżbiety. W trakcie podróży odwiedziła
także Kolonię, Akwizgran i Frankfurt nad Menem. Na Węgry
powróciła po dwóch miesiącach.
W 1362r. na zjeździe w Pradze w czasie rozmów dotyczących
sporu austriacko-węgierskiego o patriarchat Akwilei będący
pod wpływem alkoholu cesarz Karol IV znieważył Elżbietę. W
obronie matki stanął Ludwik, który gotów był wypowiedzieć
Karolowi wojnę. Jednakże dzięki mediacji Władysława Opolczyka uniknięto zbrojnego konfliktu.
W 1367r. z inicjatywy Elżbiety nowym palatynem węgierskim
po zmarłym Mikołaju Koncie (istnieje przypuszczenie, że go
otruto) został Władysław Opolczyk. Kandydatura ta była
podyktowana zwróceniem się Węgier w polityce zagranicznej na
północ, w obliczu zbliżającej się sukcesji Andegawenów w
Polsce. Opolski Piast, znający sytuację w Polsce, cieszący
się uznaniem cesarza Karola IV i zaufany króla Węgier, dla
którego odbył kilka ważnych misji dyplomatycznych, był
najlepszym kandydatem na ten urząd.
Kazimierz Wielki zmarł 5 listopada 1370r. Po koronacji na
króla Polski Ludwik mianował matkę regentką, sam zaś
powrócił na Węgry. Na początku swych rządów regencyjnych
Elżbieta musiała uspokoić sytuację w kraju. W czasie kiedy
nowa dynastia wstępowała na polski tron, sąsiedzi
wykorzystali ten moment do zagarnięcia przygranicznych ziem.
Brandenburgia zajęła Santok, a Litwa Włodzimierz Wołyński. W
kraju największy opór przed uznaniem władzy Andegawenów
stawiała Wielkopolska. W 1372r. Elżbieta wybrała się do tej
dzielnicy i rozpoczęła proces jej pacyfikacji. W tym czasie
mianowała Sędziwoja z Szubina na stanowisko starosty
wielkopolskiego i doprowadziła do wydania wyroku na Janka z
Czarnkowa przez poznański sąd ziemski. Kronikarz został
skazany na karę banicji i konfiskaty majątku za kradzież
insygniów koronacyjnych z grobowca Kazimierza Wielkiego,
mających posłużyć do koronacji kujawskiego krewniaka
zmarłego monarchy, Władysława Białego, który po powrocie do
kraju z zakonu benedyktynów w Dijon przy wsparciu
Wielkopolan walczył z Andegawenami o tron polski.
Elżbieta powołała sądy restytucyjne, zajmujące się
zwracaniem rycerstwu dóbr, które niesłusznie zostały im
skonfiskowane za panowania ostatniego Piasta. Łokietkówna
chciała tym zjednać społeczeństwo do Andegawenów, których
przyszłość na polskim tronie nie była pewna. Po pierwsze nie
byli oni w Polsce dynastią dziedziczną, a po drugie Ludwik
nie miał męskiego potomka. Istniała zatem realna obawa, że
panowie polscy nie zaakceptują na tronie jednej z jego
córek. Z tego powodu 17 września 1374r. w Koszycach Ludwik
wystawił przywilej dla szlachty, w zamian za co otrzymał
zapewnienie sukcesji po nim w Polsce którejś z
polsko-węgierskich królewien.
W czasie swych rządów Elżbieta mogła liczyć na partię
węgierską, czyli głównie panów małopolskich. Przywódcami
tego obozu byli Dobiesław z Kurozwęk (uczestniczył w sądzie
nad Jankiem z Czarnkowa) i jego syn, Zawisza z Kurozwęk (brał
udział w opracowaniu treści przywileju koszyckiego).
Łokietkówna miała okazały dwór, składający się z krakowskich
urzędników ziemskich, na czele którego stał marszałek. Jako
królowa regentka w celu odróżnienia od synowej używała
tytułu: Elżbieta z Bożej łaski starsza królowa Polski.
Pierwszą regencję w Polsce Elżbieta zakończyła w 1375r.,
kiedy ustąpiła z funkcji z powodu wieku.
Po opuszczeniu Polski Elżbieta przez krótki czas sprawowała
regencję w Dalmacji (rządziła nią także po zdobyciu jej w
wojnie węgiersko-weneckiej toczącej się w latach 1357r.-1359r.).
Kilkakrotnie przyjeżdżała jeszcze do Polski, aby dopilnować
zmian w zarządzie kraju, m.in. przebywała w Polsce na
przełomie lat 1376/1377r., kiedy doszło do mordu Węgrów z jej
otoczenia.
Pod koniec życia dużo czasu spędzała w
klasztorze klarysek w Starej Budzie. 6 kwietnia 1380r. spisała
testament. W akcie tym zapisała, że jej wolą jest spocząć w starobudzińskim klasztorze klarysek. Poczyniła też nadania
na rzecz swoich krewnych: synowi, Ludwikowi zapisała kilka
złotych naczyń, synowej, Elżbiecie – zamek w Starej Budzie,
wnuczce, Marii – złoty wieniec, drugiej wnuczce, Jadwidze –
wieniec z liliami, zaś swej siostrzenicy, Jadwidze –
pierścień. Obdarowała także różne instytucje kościelne.
Zmarła 29 grudnia 1380r. w Starej Budzie, przeżywszy
siedemdziesiąt pięć lat. Zgodnie z ostatnią wolą została
pochowana w tamtejszym klasztorze klarysek. Długi żywot
królowej tłumaczono stosowaniem pewnego środka
odmładzającego. W XVIII w. w Europie popularnością cieszyła
się tzw. Woda Królowej Węgier, której receptura miała być
podobno przez nią samą opracowana. Znawca problematyki
stosunków polsko-węgierskich Jan Dąbrowski w monografii
poświęconej Elżbiecie stwierdził, że owym magicznym środkiem
był lek na reumatyzm.
Elżbieta i Karol Robert przeżyli we wspólnym małżeństwie
dwadzieścia dwa lata, w trakcie którego doczekali się pięciu
synów. Rok po zawarciu ślubu przyszedł na świat Karol, który
zmarł w tym samym roku. Kolejny syn, Władysław, urodzony 1
listopada 1324r., zmarł 24 lutego 1329r., nie dożywszy piątego
roku.
Trzeci syn, Ludwik, urodził się 5 marca 1326r. Po śmierci
ojca zastąpił go na tronie węgierskim, zaś w 1370r. po
śmierci króla Polski, Kazimierza, na mocy wcześniejszych
umów objął tron polski. Jako jedyny z braci przeżył matkę,
zmarł 10 września 1382r. Z drugiego małżeństwa z Elżbietą
Bośniaczką doczekał się trzech lub czterech córek. Maria
i Katarzyna zmarły młodo. Druga Maria, która po ojcu
odziedziczyła Węgry, została poślubiona przez Zygmunta
Luksemburskiego, z którym doczekała się martwego syna, z
którym Maria zmarła. Natomiast Jadwiga została sukcesorką
Ludwika w Polsce. Ze swym mężem, Władysławem Jagiełłą,
doczekała się córki, Elżbiety Bonifacji, lecz ta wkrótce po
urodzeniu zmarła. Również niebawem zmarła Jadwiga. Zarówno
Zygmunt jak i Władysław po zgonach swych andegaweńskich
małżonek przejęli pełnię władzy w państwach, w których
dotychczas razem z nimi współrządzili, a także zawarli nowe
małżeństwa, z których doczekali się potomstwa.
30 listopada 1327r. Elżbieta wydała na świat Andrzeja, dla
którego szesnaście lat później zabiegała o koronę Neapolu.
Andrzej został zamordowany 18 lub 19 września 1345r. Jego
pogrobowy syn, Karol Martel, zmarł w młodości.
Ostatnim synem Elżbiety i Karola Roberta był Stefan,
urodzony 26 grudnia 1332r. Zmarł on 9 sierpnia 1354r.,
pozostawiając ze związku z Małgorzatą Wittelsbach,
córką cesarza Ludwika IV, dwoje dzieci: zmarłego w
dzieciństwie Jana i Elżbietę, która została wydana za
księcia Tarentu Filipa II Andegaweńskiego. Jedyny syn z tego
małżeństwa, Filip, zmarł w młodości.
Zatem w niedługim czasie wymarli wszyscy potomkowie
Elżbiety.
Królowa była znanym mecenasem
sztuki i
fundatorką wielu kościołów, które wyposażyła we wspaniałe
skarby. Znakomite przykłady fundacji Elżbiety obejmują
srebrną kapliczkę relikwiarzową z Madonną i Dzieciątkiem z
około 1350r., przypisywaną Jeanowi de Touyl w Metropolitan
Museum of Art,
najprawdopodobniej wykonanej do klasztoru klarysek w Budzie,
również założonego przez królową w 1334r. oraz srebrny
relikwiarz św.
Mikołaja w
formie gotyckiego kościoła z 1344r., przypisywany Pietro di
Simone Gallico w Museo Nicolaiano w Bari.
Elżbieta zainspirowała także fundację węgierskiej
kaplicy w Akwizgranie i
sfinansowała niektóre z jej skarbów.
|