(ur. 986 lub 987, zm. 1032) – książę Polski od 1031 do 1032.
W 1031 roku przechwycił władzę po niemiecko-ruskim ataku na
Polskę. Według źródeł władca odznaczający się niezwykłym
okrucieństwem. Zmarł zamordowany wiosną 1032. Za jego czasów
być może miała miejsce tzw. reakcja pogańska.
Bezprym należy, razem z Wacławem III, do grupy władców
Polski najczęściej omijanych z list takich władców, co
zostało opiane jako forma damnatio memoriae.
Bolesław II Chrobry
ojciec Bezpryma
Judyta/Karolda
matka Bezpryma
W źródłach Bezprym pojawia się jako: Besprim
(Kronika Thietmara), Besfrim (Annalista Saxo), Bezbriem
(Roczniki hildesheimskie i Roczniki altajskie). Imię to
wśród polskich elit wcześniej nie występowało, znane jest
natomiast ze źródeł czeskich, gdzie pojawia się w formach:
Bezprim, Bezprem, Bezperem. Według jednej z hipotez było to
imię słowiańskiego pochodzenia, którego współczesna forma
brzmiałaby prawdopodobnie Bezprzem. Według Aleksandra
Brücknera prawidłową postacią jego imienia jest Bezprzem,
gdzie drugi człon "przem" pochodzi od zapomnianego słowa "przem,
przemy" – szczery, otwarty, prosty (stąd wywodzi się słowo
uprzejmy); człon "przem" występuje też w imieniu Przemysław.
Od imienia Bezprzem pochodzi nazwa miasta Veszprém, gdzie
w angielskiej i słowackiej wersji Wikipedii podano znaczenie
tego imienia (uparty, pewny siebie, bezczelny). Ze względu
na przyjętą w historiografii tradycję i niemożliwość
ustalenia z całą pewnością prawidłowej wersji imienia, do
dziś używa się formy Bezprym, mimo że wymaga ono
zapewne emendacji.
W starszej historiografii często łączono postacie dwóch
synów Bolesława Chrobrego: Ottona i Bezpryma, lub
przypisywano Bezprymowi drugie imię Otto. Marian
Gumowski sugerował dodatkowo na podstawie zabytków
numizmatycznych, że ten "łączony" książę mógł sprawować
rządy namiestnicze w Czechach w 1003. Teorie te opierały się
na kronice Wipona, w której opisany jest tylko jeden
brat Mieszka II – Otton. Współcześni historycy przyjmują
jednak, że w rzeczywistości chodziło o Bezpryma, a autor
popełnił błąd, utożsamiając ze sobą te dwie postacie.
Bezprym był najstarszym synem Bolesława Chrobrego i jego
drugiej żony, nieznanej bliżej Węgierki. W starszej
literaturze matka Bezpryma uchodziła za córkę
księcia Gejzy i do tego poglądu przychyla się część badaczy.
Najnowsze badania węgierskich historyków oraz Błażeja
Śliwińskiego wskazują na to, że matka Bezpryma mogła być
córką księcia Siedmiogrodu Gyuli.
O ile posiadamy sporo informacji na temat młodości drugiego
syna Bolesława Chrobrego, Mieszka II, o tyle o pierwszych
dekadach życia Bezpryma nie wiadomo niemal nic. Stąd
wniosek, że na następcę tronu wyznaczono Mieszka, który już
za życia ojca przejawiał aktywność polityczną.
Bezprym został przewidziany do życia zakonnego. Świadczy o
tym Żywot św. Romualda, eremity z Pon Petri pod
Rawenną. Podano w nim, że u świętego przebywał syn księcia
polskiego, który około 1001 roku podarował mu konia. Zapis
ten badacze w przeważającej mierze odnoszą do Bezpryma. W
niektórych starszych opracowaniach można było spotkać się z
poglądem, że tym eremitą był albo Lambert, najmłodszy
syn Mieszka I, albo nieznany źródłom rzekomy syn Bolesława
Chrobrego z pierwszego małżeństwa.
Z Żywota wyciąga się także inny, pośredni wniosek:
Bezprym prawdopodobnie przyjmował nauki u św. Romualda, co
wskazuje że w momencie przejęcia władzy był człowiekiem
wykształconym.
Istnieje hipoteza, że Bezprym był żupanem węgierskiego grodu
Vesprim alias Bezprem (obecnie Veszprém).
Niektórzy przypuszczają też, że Bezprym był obecny przy
koronacji ojca
Prawdopodobnie po przejęciu władzy przez Mieszka II jego
dwaj bracia przez krótki czas przebywali w Polsce. Mieszko
miał wygnać Bezpryma, a zapewne także Ottona w 1030, kiedy
wykrył, że spiskowali oni przeciw niemu z cesarzem Konradem
II.
Prawdopodobnie to Bezprym wykorzystał jako pierwszy
niepowodzenia wojenne i słabą pozycję Mieszka II (a także
według jednej z hipotez, zmontował zwróconą przeciwko niemu
koalicję niemiecko-ruską). W 1031, gdy na zachodniej granicy
Mieszko II bronił się przed kolejną wyprawą Konrada II, na
tereny wschodnie wkroczyli w imieniu Bezpryma
(przypuszczalnie sprzyjającego lub niezamierzającego
przeciwdziałać reakcji pogańskiej) książęta ruscy – Jarosław
Mądry i Mścisław Chrobry. Mieszko II zajęty obroną Łużyc, a
zarazem pozbawiony sojuszników, w konsekwencji nie miał
możliwości odparcia drugiego ataku i uciekł z kraju, udając
się do Czech. Tam został uwięziony i okaleczony na polecenie
księcia Oldrzycha. Jarosław Mądry przyłączył do Rusi Grody
Czerwieńskie, zaś na tron polski wstąpił Bezprym. Być może
dotarł on do Wielkopolski wraz z przydzielonym mu oddziałem
ruskim. Bezpośrednia interwencja wojsk Jarosława w
centralnych prowincjach kraju, mająca na celu osadzenie
nowego księcia na tronie, nie znajduje jednak potwierdzenia
źródłowego. Niewykluczone, że przejmując władzę Bezprym
posłużył się atrakcyjnymi dla ludności państwa hasłami
antykościelnymi. Niektórzy badacze przyjmują, że mógł on
nawet stanąć na czele tzw. reakcji pogańskiej.
W dawniejszej historiografii pojawiała się obecnie raczej
negowana teza o rzekomym mnichostwie Kazimierza Odnowiciela.
Stanowiła ona jeden z argumentów, mających podpierać
hipotezę o współpracy Rychezy i Bezpryma (Mieszko II zgodnie
z nią oddał syna Kazimierza do zakonu, a tym samym odsunął
go od dziedziczenia. Miało to skłonić Rychezę do
porozumienia się z jego starszym bratem).
Wkrótce po przejęciu władzy Bezprym odesłał
cesarzowi polskie insygnia koronacyjne. Tym samym
zrezygnował z tytułu królewskiego i uznał prymat zachodniego
sąsiada. Insygnia osobiście dostarczyła do Niemiec żona
Mieszka II, królowa Rycheza. W 1031 wraz z dziećmi,
Kazimierzem, Gertrudą i jedną córką nieznanego imienia
(późniejszą żoną Beli I), opuściła ona kraj. Na dworze
cesarza Konrada II została podjęta ze wszystkimi honorami,
zezwolono jej również na dalsze używanie królewskiego
tytułu. Wyjazd Rychezy, a szczególnie jej syna, był
niezwykle korzystny dla Bezpryma, ponieważ przynajmniej
tymczasowo eliminował ewentualnego pretendenta do tronu.
Również zbiegły Mieszko nie stanowił niebezpieczeństwa,
ponieważ został uwięziony i wykastrowany przez księcia
czeskiego Oldrzycha.
Pozostawała natomiast zapewne liczna grupa zwolenników
dawnego władcy. Przypuszcza się, że Bezprym rozpoczął jej
krwawe prześladowania. Wielu przedstawicieli elit
społecznych zmuszonych zostało w efekcie do ucieczki. Według
źródeł część z nich schroniła się na Mazowszu. Być może
wśród ofiar represji znaleźli się dwaj biskupi, których
śmierć zapisano pod datą 1032 w roczniku kapitulnym
krakowskim: Roman i Lambert. Brutalna walka z opozycją mogła
doprowadzić do wyżej już wspomnianej tzw. reakcji
pogańskiej. Prawdopodobnie doszło do ludowych wystąpień
przeciwko możnym, władzy, i utożsamianemu z aparatem
państwowym Kościołowi. Współczesna historiografia umieszcza
bunty w latach 1031-1032, czyli w okresie rządów Bezpryma.
Reakcja miała nie tylko tło religijne, ale i społeczne. Była
odbiciem nadwyrężenia ekonomicznego państwa wywołanego przez
agresywną politykę Bolesława Chrobrego i mniej udane rządy
Mieszka II. Porażki w walkach na zachodzie z tego okresu,
odcięły bowiem podstawowe źródło utrzymania drużyny
książęcej, czyli łupy. W efekcie, koszty istnienia
rozbudowanej armii, spadły zapewne na ludność państwa.
Dodatkowo niezadowolenie musiały wywoływać niszczycielskie
przemarsze obcych wojsk.
Warto zauważyć, że w starszej historiografii można spotkać
dziś powszechnie odrzucaną koncepcję zakładającą istnienie
tzw. Bolesława Zapomnianego (rzekomego następcy Mieszka II),
która skłaniała historyków do przenoszenia reakcji
pogańskiej i zaburzeń społecznych na okres po 1034 roku.
Rządy Bezpryma ostatecznie doprowadziły do zachwiania
struktur państwowych i podważenia autorytetu władzy. Nie
trwały one długo, a powodem ich upadku miało być
okrucieństwo nowego księcia. Według Roczników
hildesheimskich Bezprym został zamordowany „przez
swoich” nie później niż wiosną 1032. Inspiratorami
morderstwa mieli być jego bracia, a przede wszystkim
pozostający na wolności Otto.
Być może w czasach rządów Bezpryma została wydzielona
Ottonowi Bolesławowiczowi jakaś dzielnica.
Brakuje informacji o żonie lub potomstwie Bezpryma. Nieznane
jest także miejsce jego pochówku.
Państwo w wyniku działań Bezpryma zostało znacznie
osłabione. Po jego śmierci doszło do podziału kraju na trzy
części: pomiędzy Mieszka II, Ottona i Dytryka.
Upadł autorytet władzy, co mogło przyczynić się także do
późniejszych wystąpień przeciwko Kazimierzowi Odnowicielowi.
Zwiększył się znacznie wpływ cesarstwa na sprawy polskie.
Władca niemiecki miał swój udział w zdobyciu tronu przez
Bezpryma, następnie wpływał na odzyskanie władzy przez
Mieszka i Kazimierza Odnowiciela. Polska utraciła
też na prawie pół wieku status królestwa.
Bezprym jest jedynym władcą Polski, o którym Gall
Anonim nie
wspomina w swojej kronice.
W krótkim rozdziale (I 17) poświęconym Mieszkowi II w ogóle
nie zostaje zaznaczona przerwa w jego rządach. Możliwe
natomiast, że przedśmiertna wizja Bolesława Chrobrego, którą
prezentuje Anonim odnosi się właśnie do pominiętego przez
niego kryzysu państwowego. We wspomnianej wizji Chrobry
stwierdza: Biada,
biada! już jakby w niejasnym odbiciu widzę potomstwo
królewskie błąkające się na wygnaniu i błagające o
miłosierdzie wrogów, których ja nogami podeptałem!